Добри ли сте?
пишуваат од Редакција Нулта
1. Што се случува со сметките за струја?
За периодот 16 јули – 13 август едно домаќинство од двајца членови, добива сметка од неверојатни 8.600 денари. На сметката има едно „М“ во делот податоци од броило. Од прва не е јасно што тоа значи, но на крајот на сметката има едни ситни ѕвездички фусноти каде што можете да прочитате дека тоа значи проценета состојба, односно неотчитано броило. Во мај годинава е донесен нов Закон за енергетика. Според тој закон, фактурите за електрична енергија мора да се издаваат врз основа на реално измерената потрошувачка преку директно читање на броилата. Од неформалната инженерска заедница Инженери на Република Македонија (ИНРМ) посочуваат дека иако законот е јасен, ЕВН продолжува да користи проценки во фактурите, што може да се види преку овие ознаки „О“ (отчитано) и „М“ (проценета состојба) во сметките. Според нив, ова не само што е спротивно на законските одредби, туку и го нарушува правото на потрошувачите на фер и транспарентна наплата, создава правна несигурност и остава простор граѓаните неправедно да бидат етикетирани како должници, со ризик да бидат исклучени од мрежата.
2. Залудни поплаки, најчесто страдаат сиромашните
Колку за груба слика, за периодот декември 2024 и јануари 2025, до ЕВН Хоум се доставени вкупно 15.000 приговори за сметките за струја. Тие процениле дека само 2000, односно 15% од барањата за корекција биле основани. Само во 2024 година, 98 272 илјади потрошувачи се соочиле со исклучување поради долгови. Министерството за енергетика, рударство и минерални суровини во јули се пофали со "помош за најзагрозените граѓани“, со новата Програма за заштита на ранливи потрошувачи на енергија, најавувајќи финансиска поддршка во износ од 47,3 милиони денари. ИНРМ имаат направено анализа во поглед на ова, и посочуваат дека од вкупно 598.632 домаќинства попишани во 2021 година, над 38.000 домаќинства живеат на работ на сиромаштија, а само 3.932 домаќинства ќе бидат опфатени како ранливи категории со право на субвенционирана сметка за струја со програмата. Тоа е помалку од 0,7% од сите домаќинства. Според нив, продажбата на дистрибутивната мрежа на ЕВН беше мотивирана од потребата за модернизација и инвестиции, вклучувајќи воведување на дигитални броила со автоматско и далечинско отчитување. Ова требаше да обезбеди месечно фактурирање според реалната потрошувачка, намалување на грешките и подобрување на наплатата.
3. Иницијатива до Уставен суд
Овој месец ИНРМ поднесе иницијатива до Уставниот суд против паушалните сметки за струја. Бараат укинување и преиспитување на законски одредби со кои се овозможува практиката за издавање на паушални фактури. Подносителот на иницијативата смета дека паушалните сметки во многу случаи се повисоки од реалната потрошувачка, што според него значи дека „ЕВН Македонија остварува дополнителна добивка, а граѓаните трпат директна финансиска штета“. Според нив, најголем проблем претставува паушалното изготвување на сметките врз основа на проценета наместо реална потрошувачка, што, како што се наведува, доведува до неправедна наплата и преминување на корисниците во повисоки тарифни блокови. Во изјава за РСЕ велат: „Домаќинства во цели станбени блокови во градското подрачје на Скопје месецов (август 2025) добија фактури со ознака „М“, што значи дека сметките се изготвени врз основа на проценета, а не врз основ на реална состојба на струјомерите. Ова не кореспондира со изјавите на претставниците на ЕВН искажани на подготвителната седница на Регулаторната комисија за енергетика на 11 април 2025 година, кога тврдеа дека редовно отчитување се врши во над 90 отсто од случаите, а дека нередовности може да има само во рурални, оддалечени или недостапни места." Тие воочиле неколку типични проблеми: паушални фактури, порамнување на целокупната потрошувачка во еден ден или месец, што ги турка граѓаните во повисоки тарифни блокови и значително им ги зголемува сметките, неовозможен пристап до струјомери, дури и случаи каде часовникот на струјомерот не соодветствувал со реалното време, па периодите на евтина струја не кореспондирале со оние кои струјомерот ги бележи. Граѓаните плаќале повеќе, иако трошеле економично. Инаку, дури и Претседателот на Регулаторната комисија за енергетика во февруари годинава изјави дека причината за високите сметки за електрична енергија не е во самата цена на струјата, туку во погрешното предвидување на потрошувачката од страна на универзалниот снабдувач.
4. Министерство за енергетика, рударство и минерални суровини
Во Македонија има и Биро за метрологија под капата на Министерството за енергетика, рударство и минерални суровини, кое може да врши државна, односно независна проверка на струјомерите по пријава од граѓани. И тоа Биро имало софистицираната опрема за тестирање и верификација на броилата, кое повеќе од седум години си седи во подрумот. Иако министерката за енергетика, Сања Божиновска уште на 23 февруари годинава при посетата на Бирото имаше фантастични изјави дека „ерата на високи сметки и неточни броила заминува во историја“ и најави итно активирање на државната лабораториска опрема за проверка на електричните броила, во реалноста таа опрема сѐ уште не е ставена во функција. Тогаш доби уверување од раководството на Бирото дека веднаш ќе се распишат потребните тендери, по што ќе може да започне со проверки на броилата. Од она што може да се види од медиумите и офцијалните страници, првиот институционален потег е објавувањето на јавна набавка на 12 јуни, но и тој потег е направен по испратеното барање за информации од јавен карактер од Инженери на Македонија, што го поднеле на 4-ти јуни.
5. Сите патишта водат кон...
ЕВН е оператор на дистрибутивниот систем, поставувач на броилата и нивен верификатор преку сопствено акредитирано тело. Според ИНРМ, Бирото за метрологија нема целосни капацитети ниту институционален обем на надлежности да гарантира дека броилата кои се инсталираат од страна на ЕВН се заштитени од можност за манипулација или вметнување на фиктивна потрошувачка. Тие во нивното соопштение во јуни посочија дека граѓаните немаат директен пристап до независна државна проверка на своето броило, туку мораат да поднесат барање до ЕВН, која самата одлучува дали и како ќе спроведе верификација. Исто така, не постои јавен регистар на моделите и техничките параметри на броилата што се користат во домаќинствата, ниту пак се води статистика за поплаките од корисниците. Со тоа, сите клучни механизми на контролата на електронските броила што директно влијаат врз точноста на сметките на граѓаните и стопанството, остануваат исклучиво во рацете на операторот ЕВН, додека државните и независни институции, вклучително и Бирото за метрологија, немаат пристап, увид или контрола врз нивната конфигурација, техничките параметри или дневните модификации. Ова е целосно отсуство на институционален надзор, увид и контрола врз најважната компонента во системот за наплата на електрична енергија – електронските броила.
6. Проверувајте си ги броилата и сметките
Очигледно, друго не ни преостанува. За погоре споменатата фантастична сметка од скоро 9 000 денари, проверката на броилото покажа несовпаѓање со она што го пишува во сметката. Ако забележите дека не соодветствуваат бројките, може да се пожалите до ЕВН Хоум на мејл, па и до Регулаторна Комисија за Енергетика. Може да побарате и доказ за отчитување, што според закон се должни да ви го обезбедат од ЕВН. Ако го нема, имате право на ревизија. Исто така, доколку немате пристап до броилото, според законот, ЕВН треба да го поправи – има образец за пријавување прекршок на веб страната на ИНРМ. Дали треба со ова да се занимаваме? Не. Дали имаме друга опција? Засега нема.